קול חוזר

בתערוכה "קול חוזר" נטע וייזר מפעילה מחדש ארכיון סאונד שהוקלט במצרים בשנת 1933 על ידי בריגיטה שיפר (1909–1986), מלחינה ומוזיקולוגית יהודייה-גרמנייה, שחייה עוצבו דרך חוויות של הגירה וגלות. בנעוריה חייתה שיפר באלכסנדריה ואת לימודיה האקדמיים עשתה בברלין. עם עליית השלטון הנאצי ברחה מגרמניה וחיה בקהיר 30 שנה. מחקר הדוקטורט שלה התמקד בסיווה (Siwa), נווה מדבר מבודד במערב מצרים, שם תיעדה מגוון פרקטיקות קוליות ומוזיקליות של הקהילה האמאזיג׳ית (Amazigh) המקומית.

וייזר, אמנית וכוריאוגרפית שנולדה בישראל ומתגוררת בברלין, משלבת בעבודותיה מיצבי סאונד, פרפורמנס ורדיו ניסיוני. דרך דיאלוג עם אמנים שונים וייזר חוקרת כיצד סאונד ורדיו יכולים להנכיח היסטוריות מושתקות. עבודתה מתמקדת ביצירותיהן של נשים כמו בריגיטה שיפר, שפעלו בגלות וחתרו תחת הקונבנציות והגבולות שהותוו להן.

בשנת 1933 הקליטה שיפר בפונוגרף שיר לוויה ששרה מקהלת בנים בסיווה, ולאחר מכן כתבה בהשראתה יצירה לרביעיית מיתרים. בעבודה המרכזית בתערוכה יצרה וייזר מיצב סאונד לשישה רמקולים שמגיב אף הוא לשיר. וייזר השתמשה בהקלטה המקורית מסיווה לצד היצירה של שיפר. היא הפיקה צלילים אלקטרוניים מההקלטה המקורית ומרעשי החריטה של מחט הפונוגרף על גלילי השעווה שנלוו לה, ועבדה עם החלילן רואי אמוץ, שהגיב לחומרים באלתור. פעולת ההקשבה והתגובות המוזיקליות של שיפר ושל וייזר מדגישות את החזרתיות והמעגליות של ההיסטוריה מנקודות מבט שונות של זמן ומקום.

עוד מוצג בתערוכה מיצב סאונד לרמקול אחד, אף הוא מבוסס על שירים שהקליטה שיפר בסיווה והציגה בארכיון כשירי עבודה בזמן גדיד התמרים. מתיאס פדצ'רני, היסטוריון מוזיקה שחקר את עבודתה של שיפר, טוען שאלו שירי אהבה מקודדים בין גברים, רובם מהגרי עבודה מהסאב-סהרה (מדינות שמדרום לסהרה). מילות השירים משלבות תכנים של אהבה, הגירה ומצב כלכלי. באקוסטיקה של המדבר הקול הדהד למרחקים ארוכים, וכך הקריאה והמענה מצמרות עצי הדקל היוו רשת להעברת מסרים, לעיתים חתרניים, כמו רדיו קדום.

הווידאו המוצג בתערוכה צולם בנסיעה של פדצ'רני לסיווה בשנת 2023. בעוד אנו שומעים את קולות השרים, לא ניתן לראות אותם כיוון שהם ביקשו לא לצלמם. מטרת הנסיעה הייתה להשיב ולהנגיש את ההקלטות שערכה שיפר לקהילה המקומית ולבחון אפשרויות לעבודה משותפת עם מוזיקאים מקומיים. המסע היווה חלק ממחקרו של פדצ'רני על המורכבות של תרבות הזיכרון של הקולוניאליזם מצד אחד והשואה מצד אחר, ובחינת ההשפעות של מורכבות זו על גישות עכשוויות לדה-קולוניזציה של ארכיונים, במיוחד בכל הנוגע להחזרת פרקטיקות ויצירות היסטוריות לבעליהן המקוריים או הפעלתן מחדש.

וייזר חברה לאמן הקול חנן בן סימון, ויחד הם הקשיבו להקלטות והכינו תגובה קולית אליהן. התוצאה אינה יצירה מוגמרת, אלא סוג של חזרה אין-סופית המשקפת פרגמנטים של הקשבה ולמידה. וייזר ובן סימון כתבו הנחיות ביצוע (score) ליצירה, המוצגות בתערוכה אל מול הפרטיטורה של שיפר לרביעיית מיתרים. בניגוד לפרטיטורה הקלאסית, המציגה הנחיות מדויקות לביצוע, כאן ההנחיות פתוחות ופרומות, מציעות איכויות וכוונות. באירוע סיום התערוכה הוא יופעל בפרפורמנס של בן סימון. כך, התערוכה משקפת לא רק את המורכבות של המבט הבין תרבותי, אלא גם את האתגר שבנסיון לתעד ולמסגר פרקטיקות אורליות.

עבודה אחרת עוסקת בשיטות ריפוי שמקורן בשותפויות בין נשים יהודיות למוסלמיות במרוקו ובגלות. העבודה נוצרה בשנת 2024 כמיצב סאונד ומוצגת לראשונה כאן כעבודת אוזניות, המזמנת חוויית הקשבה אינטימית. וייזר שיתפה פעולה עם החוקרת ונסה פלומה אלבז. בשנים 2015/16 הקליטה אלבז בקזבלנקה הקלטות נדירות של ברכות פריון בערבית-יהודית. ביצירתה של וייזר, הקלטות אלו מולחנות בשילוב תדרים מסולם הסולפג'ו העתיק, שלפי האמונה בכוחם לרפא את הגוף.

בעבר, ברכות אלו, שהועברו בין נשים מדור לדור, הסתירו מסרים הנוגעים למיניות ולגוף האישה, שלא היה ניתן לומר בגלוי. רבות מהן עסקו בהקשרים של היריון ולידה. במסורת היהודית-מרוקאית מאמינים שגלי הקול מעבירים את הברכה מפי המברכת אל גופה של המבורכת. העבודה עוסקת בשאלה אם וכיצד נשמר כוחן של מסורות אוראליות גם בהקשבה להקלטה שלהן.

דרך הצגת עבודה זו לצד היצירות המגיבות לארכיון של שיפר נרקמת גנאלוגיה פוליפונית של נשים המקליטות ויוצרות ארכיוני סאונד, ובהן גם וייזר עצמה, הפועלות מתוך חוויות של הגירה והקשרים רב-תרבותיים. העבודות בתערוכה מאפשרות להקשיב לפרקטיקות קוליות של קינה, ברכה או אהבה – מוזיקה בעלת כוח מאגי או פרפורמטיבי, המנסה להשפיע השפעה ממשית על הגוף. כך נוצרים מרחבי הקשבה לנרטיבים מרובים של אמנות בזמן מלחמה, אהבה ואבל, מוות ולידה, מורשת פמיניסטית וקווירית. בתקופה שבה שבות ועולות אידיאולוגיות של בידול, השתקה ודיכוי של האחר או הזר, התערוכה מבקשת לפנות מקום לזהויות ונרטיבים מורכבים ולבחון את כוחו של הקול לחצות גבולות, זמנים ומרחבים.

התערוכה נוצרה במסגרת במסגרת תוכנית שהות האמן בירושלים של מכון גתה ישראל, בשיתוף מרכז לאמנות ומחקר מעמותה ומחלקת המדיה של המוזיאון האתנולוגי של ברלין.

מרכז לאמנות ומחקר מעמותה | מנהלת אמנותית: לאה מאואס | מנהלת פרויקטים: אור מאי | אחראי חלל ועוזר הפקה: אור אלוני | הקמה: איתמר מבורך, איתן חביב | עריכת סאונד: דניאל קורונקביץ' | עריכת לשון: רונית רוזנטל | תרגום לערבית: אנוואר בן באדיס | תרגום לאנגלית: ג׳ודית אפלטון | עיצוב גרפי: מאיה שלייפר

مركز معموتا للفنون والأبحاث، بيت هانسن، القدس

نيطَع فايْيزِر |  صَوْتٌ مُتَكَرِّر   

31.10.25–26.12 2025

القَيِّمَتان: مَعْيان شْلاف وَليئا ماوْس

تُعيد نيطع فايزر، في معرض "صوت متكرر"، تنشيط أرشيف صوتي سجّلته في مصر في عام 1933 من قبل بريجيت شيفر (1909- 1986)، وهي ملحنة وعالمة موسيقى يهودية ألمانية تأثرت حياتها بتجارب الهجرة والمنفى. عاشت شيفر في الإسكندرية في شبابها، وأكملت دراستها الأكاديمية في برلين. مع صعود الحكم النازي، فرت من ألمانيا وعاشت في القاهرة لمدة 30 عامًا. ركّزت أبحاثها للدكتوراه على سيوة (سيخْت إم في اللغة الأمازيغية وتعني أرض النخيل)، وهي واحة معزولة في غرب مصر، حيث وثّقت مجموعة متنوعة من الممارسات الصوتية والموسيقية للمجتمع الأمازيغي المحلي.

تجمع فايزر، الفنانة ومصممة الرقصات المقيمة في برلين، بين التركيبات الصوتية وفنون الأداء والإذاعة التجريبية في أعمالها. من خلال حوارها مع فنانين مختلفين، تستكشف فايزر كيف يمكن للصوت والإذاعة كشف حكايات مُهمَلة. تركز أعمالها على أعمال نساء مثل بريجيت شيفر، اللواتي عملن في المنفى وكسرن التقاليد والحدود التي وُضعت لهن.

سجّلت شيفر في عام 1933 أغنية جنازة غنتها جوقة فتيان سيوة على فونوغراف، ثم ألّفت لاحقًا مقطوعة موسيقية لرباعي وتري مستوحى منها. في العمل الرئيسي بالمعرض، ابتكرت فايزر تركيبًا صوتيًا لستة مكبرات صوت يستجيب أيضًا للأغنية. استخدمت فايزر التسجيل الأصلي من سيوة إلى جانب عمل شيفر. أنتجت أصواتًا إلكترونية من التسجيل الأصلي ومن أصوات نقش إبرة الفونوغراف على أسطوانات الشمع المصاحبة له، وتعاونت مع عازف الفلوت روعي أموتس، الذي استجاب للمواد من خلال الارتجال. تُبرز استجابات شيفر وايزر السمعية والموسيقية تكرارية التاريخ ودائريته من وجهات نظر مختلفة للزمان والمكان.

يُعرض في المعرض أيضًا تركيب صوتي لأحد المتحدثين، مستوحى أيضًا من أغانٍ سجّلتها شيفر في سيوة وعُرضت في الأرشيف كأغاني عمل خلال فترة زراعته في بستان النخيل. ويزعم ماتياس بادشيرني، مؤرخ الموسيقى الذي درس أعمال شيفر، أن هذه الأغاني هي أغانٍ حبّ مُشفّرة بين رجال، معظمهم من العمال المهاجرين من أفريقيا جنوب الصحراء. تجمع كلمات الأغاني بين مواضيع الحب والهجرة والوضع الاقتصادي. في صوتيات الصحراء، تردد صدى الصوت لمسافات طويلة، وهكذا شكّل النداء والاستجابة من قمم أشجار النخيل شبكةً لنقل الرسائل، التي كانت أحيانًا مُزعزعة، مثل راديو قديم.

صُوّر الفيديو المعروض في المعرض خلال رحلة بادشارني إلى سيوة عام 2023. وبينما نسمع أصوات المغنيين، لا نستطيع رؤيتهم لأنهم طلبوا عدم التصوير. كان الهدف من الرحلة ترميم تسجيلات شيفر وإتاحتها للمجتمع المحلي، واستكشاف إمكانيات العمل التعاوني مع الموسيقيين المحليين. كانت الرحلة جزءً من بحث بادشارني في تعقيدات ثقافة ذاكرة الاستعمار من جهة، ومحرقة الهولوكوست من جهة أخرى، ودراسة آثار هذا التعقيد على المناهج المعاصرة لإنهاء استعمار الأرشيفات، لا سيما فيما يتعلق بإعادة أو إعادة تفعيل الممارسات والأعمال التاريخية إلى أصحابها الأصليين.

تعاونت فايزر مع الفنان الصوتي حنان بن سيمون، واستمعا معًا إلى التسجيلات وأعدا ردًا صوتيًا عليها. لم تكن النتيجة عملًا مكتملًا، بل نوعًا من التدريب المتواصل الذي يعكس مقتطفات من الاستماع والتعلم. ألّف بن سيمون نوتة موسيقية (تعليمات أداء) للعمل، تُعرض في المعرض المقابل لنوتة شيفر الموسيقية لرباعي الوتريات. على عكس النوتة الموسيقية الكلاسيكية، التي تُقدّم تعليمات أداء دقيقة، فإن النوتة الموسيقية مفتوحة، وتُوحي بالصفات والنوايا. في الحفل الختامي للمعرض، سيُقدّم بن سيمون النوتة بأداء. وهكذا، لا يعكس المعرض تعقيد المنظور بين الثقافات فحسب، بل يُبرز أيضًا تحدي محاولة توثيق الممارسات الشفوية وتأطيرها.

يتناول عمل آخر أساليب الشفاء التي نشأت من شراكات بين النساء اليهوديات والمسلمات في المغرب والشتات. أُنتج هذا العمل عام 2024 كتركيب صوتي، ويُعرض هنا لأول مرة كعمل فنيّ باستخدام سماعات الرأس، مما يُتيح تجربة استماع حميمة. تعاونت فايزر مع الباحثة فانيسا بالوما الباز. في عامي 2015 و2016، وسجّلت الباز تسجيلات نادرة لتهاني الخصوبة باللغة العربية اليهودية في الدار البيضاء. في عمل فايزر، تُؤلف هذه التسجيلات باستخدام مزيج من ترددات مقياس سولفيجيو القديم، والتي يُعتقد أن لها قدرة على شفاء الجسم.

كانت هذه التهاني في الماضي، المتوارثة جيلاً بعد جيل بين النساء، تحمل في طياتها رسائل خفية تتعلق بالجنس وجسد المرأة، لم يكن من الممكن التعبير عنها صراحةً. تناول العديد منها سياق الحمل والولادة. في التراث اليهودي المغربي، يُعتقد أن الموجات الصوتية تنقل التهنئة من فم المُبارك إلى جسد المُبارك. يتناول هذا العمل مسألة ما إذا كانت قوة التقاليد الشفهية محفوظة حتى عند الاستماع إلى تسجيلاتها، وكيف يتم ذلك.

تستجيب فايزر، من خلال عرض هذا العمل إلى جانب أعمال، لأرشيف شيفر، حيث يتم نسج سلسلة نسب متعددة الأصوات من النساء اللواتي يسجلن وينشئن أرشيفات صوتية، بما في ذلك فايزر نفسها، التي تعمل من تجارب الهجرة والروابط متعددة الثقافات. تتيح لنا الأعمال في المعرض الاستماع إلى الممارسات الصوتية للرثاء أو التهنئة أو الحب – موسيقى ذات قوة سحرية أو أدائية، والتي تحاول أن يكون لها تأثير حقيقي على الجسد. وبهذه الطريقة، يتم إنشاء مساحات للاستماع إلى سرديات متعددة للفن في زمن الحرب، والحب والحداد، والموت والولادة، والتراث النسوي والكويري. في وقت تطفو فيه أيديولوجيات التمايز والإسكات وقمع الآخر أو الغريب على السطح مرة أخرى، يسعى المعرض إلى إفساح المجال للهويات والسرديات المعقدة ودراسة قوة الصوت في عبور الحدود والأزمنة والأماكن.

تم إنشاء المعرض كجزء من برنامج الإقامة الفنية لمعهد جوته الإسرائيلي في القدس، بالتعاون مع مركز الفنون والأبحاث التابع للجمعية وقسم الإعلام في المتحف الإثنولوجي في برلين.

مركز معموتا للفنون والأبحاث | المديرة الفنية: ليئا ماوْس | مديرة المشاريع: أور ماي | مسؤول الحيز الفني ومساعد الإنتاج: أور ألوني | الإنشاء: إيتمار مفوراخ، إيتان حبيب | تحرير الصوت: دانييل كورونكوفيتش | المحرر ة اللغوية: رونيت رونتال | الترجمة للعربية: أنور بن باديس | الترجمة للإنجليزية: جوديت أفلاطون | تصميم جرافيك: آيا شلايفِر